За што Чавусы ўдастоены вымпела «За мужнасць і стойкасць у гады Вялікай Айчыннай вайны»

Чавусы. Тут што ні крок - то месца бою

У гады вайны бітвы на гэтай зямлі былі больш жорсткімі, чым пад Сталінградам.

Чавуская зямля багата паліта крывёй герояў. У ліпені 1941-га тут прарываліся на ўсход абаронцы Магілёва, якія выходзілі з акружэння. З кастрычніка 1943-га па чэрвень 1944-га на Проні каля дзевяці месяцаў стаяў фронт. Воляй лёсу Магілёўская вобласць аказалася падзеленай напалам і ператварылася ў пярэдні край барацьбы з ворагам.

Суровы 1941‑ы

У пачатку вайны праз Чавусы суцэльным патокам рухаліся на ўсход натоўпы бежанцаў, машыны з параненымі, дзецьмі. Пад абстрэлам артылерыі і танкаў суперніка на прарыў ішлі штаб 61-га стралковага корпуса генерала Бакуніна, рэшткі дывізій, якія адыходзілі з Магілёўскай мяжы, абяскроўленыя часткі 20-га мехкорпуса.

Узгадвае жыхарка вёскі Удоўск Аляксандра Барысенка:

- Нашы ішлі з боку вёскі Мошок праз стары шлях Магілёў - Чавусы. Немцы адкрылі па іх агонь з кулямётаў, аўтаматаў. Усё поле было пакрыта целамі салдат. Палегла іх тут каля 300.

Аляксандра Фёдараўна - бабуля кіраўніка Магілёўскага гісторыка-патрыятычнага клуба «Вікру» Мікалая Барысенкі, які вырас ва Удоўску. Жывучы ў Магілёве, ён з 1994 года прыязджае ў Чавускі раён на «Вахты Памяці» - у тутэйшых лясах і палях ляжыць яшчэ вельмі шмат неспакойных байцоў.

- У нас што ні крок - месца бою: той прарыў на ўсход для некалькіх тысяч салдат і камандзіраў стаў апошнім, - канстатуе кіраўнік пошукавай групы «Братэрства» з Чавус Валерый Безручэнка. - У раёне 108 воінскіх пахаванняў часоў Вялікай Айчыннай. А з некалькіх тысяч чалавек, што ляжаць у брацкіх магілах вёсак Цемналессе, Самулкі, Удоўск, Благавічы, Машок, вядома толькі каля тысячы імёнаў.

Кошт «стаяння» на Проні

Пра кровапралітныя баі на Проні няма ні слова ні ў шасцітомнай гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, ні ў 12‑томнай — Другой сусветнай. Але гэтая рачулка трывала ўвайшла ў гісторыю - тут каля дзевяці месяцаў стаяў фронт. Паводле афіцыйных звестак, ля прыбярэжнай вёскі Кузьмінічы, якая 11 разоў пераходзіла з рук у рукі, ля Прылёпаўкі, якая ўвайшла ў хронікі як Прылёпаўскі плацдарм, нашых загінула каля 20 тысяч. Спецыялісты настойваюць: нашмат больш…

Удзельнікі сталінградскіх баёў запэўнівалі, што нават там не было так цяжка, як у Чавускім раёне восенню 1943-га. З дакладу аднаго з камандзіраў батальёна 371-й стралковай дывізіі 10-й арміі: «Далей наперад ісці немагчыма - пад агнём нямецкіх кулямётаў гіне ўсё жывое!»

- Пра тое, што тут рабілася ў вайну, ведаю са школьнай лавы з падручнікаў, ад ветэранаў, якія тут ваявалі, - кажа дырэктар Чавускага раённага гісторыка-краязнаўчага музея Іна Казакова. - На Проні атрымаў баявое хрышчэнне наш зямляк Ціхан Скачкоў, які пайшоў на фронт 19-гадовым хлопцам разам з братам-двайняткай.

Разведчык 290-й стралковай дывізіі Скачкоў так успамінаў свой першы бой:

- Нас, ненавучаных, кінулі ў атаку. Гранат не далі, толькі пяць патронаў да вінтоўкі. Сказалі: чатыры - для ворага, пятую кулю пакіньце сабе...

Ціхан Калістратовіч вярнуўся з фронту, стаў дырэктарам школы ў вёсцы Петухоўка. Ураджэнец вёскі Рымінка Пётр Лярскі, які ваяваў у непераможным злучэнні «Трынаццаць» (у складзе палка быў партызанскі атрад «Беларусь», створаны камсамольцам з вёскі Дужаўкі Іванам Макаранкам), да 82 гадоў прапрацаваў у МДУ імя Куляшова. На малой радзіме географ меў дачу, пчальнік.

- Не адпускала герояў зямля, за якую кроў пралівалі. У наш раён у мірны час пераязджалі франтавікі-расіяне. Сярод іх — Рыгор Самойлаў, імем якога названа вуліца ў Чавусах, — расказвае Валерый Бязручэнка. — Які прымаў удзел у баях на Проні, узнагароджаны ордэнамі і медалямі, ён выкладаў у маёй школе ІЗА, я сябруе з яго сынам Сяргеем.

Па словах галоўнага захавальніка раённага музея Таццяны Цясленкі, Рыгор Фёдаравіч стаў ініцыятарам яго адкрыцця, збіраў экспанаты, вёў перапіску з удзельнікамі баёў.

Навекі ў памяці

У СШ №1 Чавус створаны ваенна-патрыятычны клуб «Мужнасць» — школьнікі збіраюць успаміны відавочцаў ваенных падзей, шэфствуюць над воінскімі пахаваннямі.

- Выкрасліць з памяці тысячы загінуўшых немагчыма, - разважае дзевяцікласнік Павел Балдоўскі. - Ляжыць іх на берагах Проні нямала, у тым ліку навабранцаў - 18-гадовых хлопцаў.

Калі ў ваенна-патрыятычным кабінеце школы задумалі рамонт, пад пластом шпалер знайшлі вялізную, на ўсю сцяну, карціну. Хто і калі яе напісаў, ні дырэктар, ні педагогі не ведаюць. А намаляваны на ёй гераічны і трагічны Прылёпаўскі плацдарм.

Мясцовыя ганарацца, што іх горад у 2024 годзе ўдастоены вымпела «За мужнасць і стойкасць у гады Вялікай Айчыннай вайны». Ганарыцца і тым, што ў раёне ўсталяваны першы ў краіне памятны знак штрафнікам, - на Проні нараўне з часткамі Чырвонай арміі да смерці стаялі штрафны батальён і некалькі штрафных рот.

Да Дня Перамогі тут урачыста адкрыюць мемарыял у гонар загінуўшых на чавускай зямлі савецкіх салдат. З надпісам, што памяць аб іх гераізме навекі застанецца ў сэрцах удзячных нашчадкаў.

ДАРЭЧЫ

У Чавускім раёне да вайны пражывала больш за 64 тысячы чалавек, пасля яе — 44 з паловай тысячы, у Чавусах засталося крыху больш за сем тысяч. Горад вызвалены ад акупантаў 25 чэрвеня 1944-га, раён - днём пазней. 25 чэрвеня 1944 года каля вёскі Халмы Чавускага раёна загінуў Герой Савецкага Саюза Іван Лазарэнка. Гэтага высокага звання ўдастоены шэсць ураджэнцаў Чавускага раёна, двое сталі поўнымі кавалерамі ордэна Славы.

СБ